۲۸ مرداد ۱۴۰۲

تغییر اقلیم و چالش های امروز ایران؛

هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم تغییرات آب و هوا را به شرح زیر تعریف می‌کند: تغییر در وضعیت آب و هوا که می‌تواند با تغییر در میانگین ویا تغییرپذیری ویژگی‌های آن شناسایی شود و برای مدت طولانی، معمولاً چندین دهه یا بیشتر، ادامه داشته باشد. دلایل تغییر اقلیم می‌تواند ترکیبی از موارد زیر باشد:

تغییرپذیری داخلی در سامانه آب و هوایی، زمانی که اجزای مختلف سامانه آب و هوایی - مانند اتمسفر و اقیانوس - به خودی خود تغییر می‌کنند و باعث ایجاد نوسانات در شرایط آب و هوایی، مانند دما یا بارندگی می‌شوند. این تغییرات درونی عموماً طی چند دهه یا بیشتر اتفاق می‌افتند. تغییرات کوتاه‌تر مانند آن‌هایی که مربوط به ال نینو است، در دسته تغییرات اقلیمی قرار می‌گیرند، نه تغییرات اقلیمی. هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم تغییرات آب و هوا را به شرح زیر تعریف می‌کند: تغییر در وضعیت آب و هوا که می‌تواند با تغییر در میانگین ویا تغییرپذیری ویژگی‌های آن شناسایی شود و برای مدت طولانی، معمولاً چندین دهه یا بیشتر، ادامه داشته باشد. دلایل تغییر اقلیم می‌تواند ترکیبی از موارد زیر باشد: تغییرپذیری داخلی در سامانه آب و هوایی، زمانی که اجزای مختلف سامانه آب و هوایی - مانند اتمسفر و اقیانوس - به خودی خود تغییر می‌کنند و باعث ایجاد نوسانات در شرایط آب و هوایی، مانند دما یا بارندگی می‌شوند. این تغییرات درونی عموماً طی چند دهه یا بیشتر اتفاق می‌افتند. تغییرات کوتاه‌تر مانند آن‌هایی که مربوط به ال نینو است، در دسته تغییرات اقلیمی قرار می‌گیرند، نه تغییرات اقلیمی.

علل خارجی طبیعی مانند افزایش یا کاهش فعالیت آتشفشانی یا تشعشعات خورشیدی هستند. به عنوان مثال، هر 11 سال یا بیشتر، میدان مغناطیسی خورشید به طور کامل تغییر می‌کند و این می‌تواند نوسانات کوچکی در دمای کره زمین، تا حدود 0.2 درجه ایجاد کند. در مقیاس‌های زمانی طولانی‌تر - ده ها تا صدها میلیون سال - فرآیندهای زمین‌شناسی می‌توانند تغییرات آب و هوایی را به دلیل تغییر قاره‌ها و ساختمان کوه‌ها ایجاد کنند.

اثر انسان از طریق گازهای گلخانه‌ای (گازهایی که گرما را در اتمسفر به دام می‌اندازند مانند دی اکسید کربن و متان)، سایر ذرات منتشر شده در هوا (که نور خورشید را جذب یا منعکس می‌کنند مانند دوده و ذرات معلق در هوا) و تغییر کاربری زمین (که بر میزان نور خورشید اثر می‌گذارد. در سطح زمین جذب می‌شود و همچنین چه مقدار دی اکسید کربن و متان توسط پوشش گیاهی و خاک جذب و آزاد می‌شود.

 

• ایران و تغییر اقلیم

تغییر اقلیم به‌عنوان یکی از جدی‌ترین، مخل‌کننده‌ترین و حتی تهدیدکننده‌ترین مسائلی است که هم جمعیت روستایی و هم شهری ایران با آن مواجه هستند. بزرگترین نگرانی زیست محیطی ایران در گذشته آلودگی هوا بود. اما اخیراً، کمبود آب و افزایش دما و همچنین سوء مدیریت و عدم اجرای مقررات محیط زیستی موجود، به شدت به بحران زیست محیطی ایران منجر شده است.

ایران با خشک شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها، کاهش شدید آب‌های زیرزمینی، بیابان‌زایی، کاهش تنوع زیستی، آلودگی هوا و خاک، مدیریت نامناسب زباله، فرسایش خاک، تخریب مراتع و جنگل‌ها و طوفان‌های گرد و غبار مواجه است. این دشواری‌ها نتیجه چندین دهه سیاست‌گذاری است و نمی‌توان بدون تغییر چشمگیر در رویکردهای محلی و ملی به طور مؤثر با آنها مقابله کرد. در غیاب چنین اصلاحاتی، ایران احتمالاً در سال‌های آینده مشکلات به مراتب بزرگتری را تجربه خواهد کرد.

ایران در سال 2015 هشتمین تولید کننده گازهای گلخانه‌ای در جهان بود. ایران منابع غنی با ذخایر عظیم نفت و گاز و همچنین پتانسیل قابل توجه انرژی‌های تجدیدپذیر دارد. تحریم ها به طور قابل توجهی اقتصاد ایران را تحت اثر قرار داده است، صادرات نفت را مختل کرده و انتقال آن به سامانه انرژی پاک تر را کندتر کرده است. کمبود آب، طوفان‌های گرد و غبار و آلودگی هوا از جمله مسائل محیط زیستی مهم کشور است که اغلب ناشی از سوءمدیریت و همچنین مرتبط با تغییرات اقلیمی است. با تشدید تنش‌ها با آمریکا و خروج آمریکا از برجام در سال 2018 ، ایران مجددا و به صراحت اعلام کرده است که هرگونه اقدام اقلیمی را به لغو تحریم‌ها و به همکاری و کمک جامعه بین‌المللی موکول می‌کند.

با این حال، از آنجایی که اکثریت قریب به اتفاق انتشار گازهای گلخانه‌ای ایران از بخش انرژی آن ناشی می‌شود، مجموعه‌ای از سازمان‌ها و وزارتخانه‌های دیگر نیز وجود دارند که نقش‌های کلیدی درمسائل اقلیمی نقش ایفا می‌کنند، از جمله شورای عالی انرژی و وزارت نفت و وزارت نیرو. در سال 1394 / م2015، درست قبل از کنفرانس جهانی تغییر اقلیم COP21 که توافقنامه پاریس به عنوان نتیجه آن به تصویب رسید، مقام معظم رهبری فهرستی 15 ماده‌ای از دستورالعمل‌های "سیاست های محیط زیستی" را ابلاغ کردند که بر اهمیت موارد زیر تأکید داشت: مدیریت تغییرات اقلیمی، مقابله با تهدیدات محیط زیست مانند بیابان‌زایی، ذرات گرد و غبار، خشکسالی و عوامل میکروبی و رادیواکتیو. همین دستورالعمل همچنین با تاکید بر صنایع کم کربن و «ترویج شیوه‌های حمل‌ونقل عمومی سبز و غیرفسیلی»، خواستار گسترش اقتصاد سبز شد. ایران در مذاکرات بین‌المللی اقلیمی همواره شرکت داشته و دارد و توافقنامه پاریس2015 را نیز امضا کرده است، اما یکی از کشورهای است که هنوز این توافقنامه در مجلس آن تصویب نشده است. در حالی که امضای اولیه نشان دهنده قصد تبعیت از توافق است، اما تنها از طریق تصویب مجلس، الزام آور می‌شود. تنها هشت کشور در جهان از جمله دیگر کشورهای تولیدکننده نفت مانند عراق و لیبی، این فرآیند را تکمیل نکرده اند.

از زمان اعمال مجدد تحریم‌ها در سال 2018 ، صادرات نفت خام دشوارتر شد. حال دولت مجبور شد تا از نفت داخلی و مازوت استفاده کند تا گاز بیشتری برای صادرات باقی بماند. این موضوع افزایش مهمی را در انتشار گازهای گلخانه‌ای ایران موجب شد. مازوت یا نفت کوره از هیدروکربن‌های نفتی است که نفت سیاه نیز خوانده می‌شود. این ماده ارزان‌ترین ماده سوختنی برای کوره‌ها، حمام‌ها و تنور نانوایی‌ها و موتورهای دیزلی و برخی نیروگاه‌ها است. مصرف آن علاوه بر افزایش گازهای گلخانه ای به آلودگی شدید هوای شهر ها نیز می انجامد. به دلیل نوسان قیمت نفت خام، گاهی اوقات قیمت نفت کوره ( مازوت ) کمتر از قیمت نفت خام در بازار است.

کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به عنوان یک اولویت برنامه‌های توسعه پنجم و ششم ایران بوده است. آخرین برنامه توسعه پنج ساله کاهش 90 درصدی گازهای گلخانه‌ای تا سال 1400 و حذف کامل شعله ور شدن گاز پس از آن تاریخ را هدف قرار داده بود. با توجه به اینکه آلودگی هوا یک معضل بزرگ در شهرهای بزرگ مانند تهران است، پاکسازی بخش حمل و نقل یکی از اهداف کلیدی مورد تاکید دولت‌ها بوده است. تنها چین در ناوگان خود خودروهای گازسوز فشرده‌تری نسبت به ایران دارد که بخشی از تلاش‌های دولت چین برای استفاده از گاز اضافی داخلی است.

راهبردهای دیگر برای پاکسازی این بخش شامل ارتقاء ناوگان حمل و نقل عمومی، ارتقای سیاست‌های مدیریت ترافیک شهری و اجرای استانداردهای سوخت اروپا در شهرها است.

ایران پتانسیل عظیمی برای انرژی‌های تجدیدپذیر دارد. به دلیل تعداد بالای روزهای آفتابی و سطوح تابش خورشیدی ، به‌طور بالقوه یکی از بهترین مناطق برای استفاده از سلول‌های فتوولتائیک است. برنامه مهم آینده ایران می‌تواند توسعه شهرک‌های خورشیدی به عنوان ، پروژه‌های " مسکن پایدار" باشد. فتوولتائیک یا پنل‌های خورشیدی فناوری تبدیل نور به الکتریسیته با استفاده از مواد نیمه هادی است. اثر فتوولتائیک به طور تجاری برای تولید الکتریسیته و به عنوان حسگرهای نوری استفاده می‌شود. از سوی دیگر فرصت‌های قابل توجهی برای توسعه انرژی باد ایران و انرژی زمین گرمایی در سراسر منطقه شمالغرب، شمال – رشته کوه‌های البرز و قله دماوند – و جنوب شرق ایران وجود دارد. در حالی که در سال های اخیر سیاست‌ها و برنامه‌هایی برای توسعه تجدیدپذیر وجود داشته است، پیشرفت‌ها کند بوده است. ایران تنها 0.1 درصد از انرژی خود را از انرژی‌های تجدیدپذیر غیر آبی مانند باد و خورشید تامین می‌کند. در برنامه پنجم توسعه دولت متعهد شد که با تشویق شرکت‌های خصوصی برای سرمایه گذاری در این بخش، ظرفیت 5 گیگاوات انرژی تجدیدپذیر را تا سال 1394 نصب کند. ( این شامل پروژه‌های آبی در مقیاس کوچک - کمتر از 10 مگاوات – نیز بود). اکنون برای 5 گیگاوات انرژی تجدیدپذیر و 2.5 گیگاوات اضافی تا سال 1409ش/ 2030م برنامه‌ریزی شده است.

• تفاوت بین 1.5 درجه سانتیگراد و 2 درجه سانتیگراد گرم شدن چیست؟

در کنفرانس جهانی کوپ26 در گلاسگو، 8 نوامبر 2021 رهبران جهان بارها و بارها بر لزوم محدود کردن گرمایش زمین به 1.5 درجه سانتیگراد تأکید کرده‌اند. توافقنامه پاریس در سال 2015 کشورها را متعهد می‌کند که افزایش متوسط دمای جهانی را به کمتر از 2 درجه سانتی‌گراد نسبت به سطوح قبل از صنعتی شدن محدود کنند و 1.5 درجه سانتیگراد را هدف قرار دهند. عبور از آستانه 1.5 درجه سانتیگراد، اثرات بسیار شدیدتر تغییرات آب و هوایی را بر مردم، حیات وحش و اکوسامانه ها ایجاد می‌کند. برای جلوگیری از آن تقریباً به نصف کردن انتشار CO2 جهانی تا سال 2030 نسبت به سطوح سال 2010 و به صفر رساندن آن تا سال 2050 نیاز دارد - وظیفه بلندپروازانه‌ای که دانشمندان، سرمایه‌گذاران، مذاکره‌کنندگان و فعالان COP26 در حال بحث در مورد چگونگی دستیابی به آن و پرداخت آن هستند.

در حال حاضر، جهان تا حدود 1.1 درجه سانتیگراد بالاتر از سطح قبل از صنعتی شدن گرم شده است. هر یک از چهار دهه گذشته گرم‌تر از هر دهه از سال 1850 بوده است. ما هرگز در طی چند دهه چنین گرمایش جهانی نداشتیم. نیم درجه به معنای آب و هوای بسیار شدیدتر است و می‌تواند اغلب، شدیدتر یا طولانی‌تر باشد. همین امسال (2021) باران‌های سیل آسا در چین و اروپای غربی جاری شد و صدها نفر را کشت. صدها نفر دیگر جان خود را از دست دادند که دمای هوا در شمال غربی اقیانوس آرام به بالاترین حد خود رسید. اگر بتوانیم گرمایش را زیر 3 درجه سانتی‌گراد حفظ کنیم، احتمالاً در ظرفیت سازگاری خود به‌عنوان یک تمدن باقی می‌مانیم، اما در دمای 2.7 درجه سانتی‌گراد، سختی زیادی را تجربه خواهیم کرد.

• چقدر تغییر اقلیم طبیعی است؟

افزایش سطح گازهای تولید شده توسط انسان که در اتمسفر منتشر می‌شود، یک اثر گلخانه‌ای ایجاد می‌کند که گرما را به دام می‌اندازد و باعث گرم شدن کره زمین می‌شود.

گازهای منتشر شده در اتمسفر گرما را به دام می‌اندازند و از طریق فرآیندی به نام اثر گلخانه‌ای باعث گرم شدن سیاره می‌شوند. هنگامی که سوخت‌های فسیلی را برای گرم کردن خانه‌هایمان می‌سوزانیم، ماشین‌هایمان را می‌رانیم و کارخانه‌ها را راه‌اندازی می‌کنیم، انتشار گازهای گلخانه‌ای را منتشر می‌کنیم که باعث گرم شدن سیاره می‌شود.

متان که به دلیل کشاورزی و تولید سوخت فسیلی در اتمسفر در حال افزایش است، 84 برابر بیشتر از CO2 گرما را در 20 سال اول در اتمسفر به دام می‌اندازد، و مسئول حدود یک پنجم گرمایش جهانی از آن زمان است. 1750. اکسید نیتروژن، که عمدتاً از طریق فعالیت‌های کشاورزی آزاد می‌شود، 300 برابر بیشتر از CO2 گرما را به دام می‌اندازد. در طول قرن بیستم، با افزایش غلظت CO2، CH4، و NO2 در اتمسفر به دلیل فعالیت‌های انسانی، زمین تقریباً 1.4 درجه فارنهایت گرم شد. افزایش CO2 اتمسفر در طول قرن گذشته به وضوح ناشی از فعالیت‌های انسانی بود، زیرا سرعت آن بسیار سریعتر از تغییرات طبیعی آب و هوا بود. در طول 650000 سال گذشته، سطح CO2 اتمسفر تا اواسط قرن بیستم از ppm 300 بالاتر نرفت. سطوح CO2 اتمسفر از حدود 317 پی‌پی‌ام در سال 1958 به 415 پی‌پی‌ام در سال 2019 افزایش یافته است. به گفته مؤسسه اقیانوس‌شناسی اسکریپس، «سرعت فوق‌العاده‌ای که در آن غلظت دی‌اکسید کربن در حال افزایش است بی‌سابقه است. افزایش 10 قسمتی در میلیون ممکن است به 1000 سال یا بیشتر نیاز داشته باشد تا در رویدادهای باستانی تغییرات آب و هوایی اتفاق بیفتد. برخی از مدل‌های آب و هوایی پیش‌بینی می‌کنند که تا پایان قرن بیست و یکم، 5 تا 10 درجه فارنهایت بیشتر گرمایش رخ خواهد داد. انسان‌ها عامل اصلی تغییرات طولانی مدت در آب و هوا هستند. با وجود این، منکران تغییر اقلیم همچنان در برخی از رسانه‌ها می‌توانند مردم را به این فکر سوق دهد که تغییرات اقلیمی ساخته دست بشر نیست. گزارش‌های متوالی هیئت بین‌دولتی تغییرات آب‌وهوایی – که توسط سازمان ملل متحد برای ارزیابی شواهد علمی در مورد تغییرات آب‌وهوایی تهیه شده است – علل تغییرات اقلیمی را ارزیابی کرده‌اند. جدیدترین گزارش ویژه در مورد گرمایش جهانی 1.5 درجه تأیید می‌کند که تغییرات مشاهده شده در آب و هوای جهانی و منطقه ای طی 50 سال اخیر تقریباً به طور کامل ناشی از اثر انسان بر سامانه آب و هوایی است و نه به دلایل طبیعی.

شاخص‌های تغییر اقلیم: افزایش میانگین دمای جهانی با تغییرات گسترده در الگوهای آب و هوا همراه است. مطالعات علمی نشان می‌دهد که رویدادهای شدید آب و هوایی مانند امواج گرما و طوفان‌های بزرگ احتمالاً با تغییرات آب و هوایی ناشی از انسان مکرر یا شدیدتر می‌شوند. این فصل بر تغییرات مشاهده شده در دما، بارندگی، طوفان، سیل و خشکسالی تمرکز دارد. چرا مهم است؟ تغییرات درازمدت در اقلیم می‌تواند به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر بسیاری از جنبه‌های زندگی به روش‌های بالقوه مخرب اثر بگذارد. به عنوان مثال، دمای متوسط گرم‌تر می‌تواند هزینه‌های تهویه مطبوع را افزایش دهد و بر گسترش بیماری ها اثر بگذارد، اما همچنین می‌تواند شرایط را برای رشد برخی از محصولات بهبود بخشد. تغییرات شدیدتر آب و هوا نیز تهدیدی برای جامعه است. گرمای شدید مکرر و شدیدتر می‌تواند باعث افزایش بیماری‌ها و مرگ و میرها، به ویژه در میان جمعیت‌های آسیب پذیر شود و به برخی از محصولات آسیب برساند. در حالی که افزایش بارندگی می‌تواند منابع آب را دوباره پر کند و از کشاورزی حمایت کند، طوفان‌های شدید می‌تواند به اموال آسیب برساند، باعث تلفات جانی و جابجایی جمعیت شود و خدمات ضروری مانند حمل‌ونقل، مخابرات، انرژی و آب را به طور موقت مختل کند.

• COP26 – گلاسکو 2021

در کنفرانس تغییر اقلیم سازمان ملل در سال 2021 – کوپ 26- در گلاسکو اسکاتلند -یک مصالحه که منعکس کننده منافع، تضادها و وضعیت اراده سیاسی در جهان امروز است، شکل گرفت. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد در پایان کنفرانس گفت: این گام مهمی است، اما کافی نیست. پیمان آب و هوای گلاسکو 2021 که توسط تقریبا 200 کشور پس از دو هفته مذاکرات فشرده به تصویب رسید، چشم انداز جهانی تغییرات اقلیمی را به طور اساسی تغییر نخواهد داد. با این حال، پیشرفت‌های مهمی را ارائه می‌دهد. برای شروع، با استناد به یافته‌های اخیر IPCC، وضعیت اضطراری آب و هوای جهانی را نشان می‌دهد، که بیانگر هشدار و نگرانی شدید از این است که "فعالیت‌های انسانی تا به امروز باعث حدود 1.1 درجه سانتیگراد گرمایش جهانی شده است و اثرهای در حال حاضر در هر منطقه احساس می‌شود." کشورها و اعضا همچنین تشخیص می‌دهند که اثرهای تغییرات آب و هوایی با افزایش 1.5 درجه سانتی‌گراد در مقایسه با 2 درجه سانتی‌گراد، بسیار کمتر خواهد بود و تصمیم دارند برای حفظ دمای 1.5 درجه سانتی‌گراد تلاش کنند.

COP26 همچنین در مورد مفاد کلیدی "آیین‌نامه توافقنامه پاریس 2015" که منبع مذاکرات مناقشه برانگیز در شش سال گذشته بود، به توافق رسید. این توافقنامه موضوعات پیرامون ساز و کارهای بازار و شفافیت را نیز پوشش می‌دهد.

ساعت‌ها کشمکش قبل از پذیرش تصمیم COP26 مستلزم رسیدگی دقیق به دیدگاه‌ها و منافع نزدیک به 200 عضو بود. کشورهایی بودند که بر روی محدود کردن گرمایش زمین به 1.5 درجه سانتیگراد تمرکز داشتند. کشورهای در حال توسعه‌ای بودند که قصد داشتند تعهدات خود را در زمینه تامین مالی آب و هوا تضمین کنند. و کشورهای آسیب‌پذیری وجود داشتند که خواستار غرامت برای کسانی بودند که از اثرهای تغییرات آب و هوایی رنج می‌برند. توافق در یک زمینه بر توافقات در زمینه‌های دیگر تأثیر می‌گذارد - این یک داد و ستد است.

تصویب پیمان آب و هوای گلاسکو به راحتی انجام نشد. یک بند بسیار مورد مناقشه برای حذف تدریجی زغال سنگ و پایان دادن به یارانه سوخت‌های فسیلی در آخرین لحظه با اصرار هند تغییر کرد. این یک فرمول جدید در مورد "کاهش فاز" زغال سنگ ارائه کرد. سایراعضا این را پذیرفتند، اما در بهترین حالت با اکراه آن را قبول کردند. نماینده سوئیس این موضوع را یک "آسیب" خواند و گفت: "این ما را به 1.5 نزدیک نمی‌کند، اما ممکن است رسیدن به آن را دشوارتر کند." جزایر مارشال و دیگران گفتند که این تغییر را «با بیشترین اکراه» خواهند پذیرفت.

در حالی که COP26 طیف کاملی از جاه‌طلبی‌های مورد نیاز برای رسیدگی به تغییرات آب و هوا را ارائه نکرد، بسیاری از زیرساخت‌ها را برای اقدامات آینده فراهم کرد. دبیرکل سازمان ملل گفت: «می‌دانم که می‌توانیم به آنجا برسیم. ما در جنگ زندگی خود هستیم. هرگز تسلیم نشوید. هرگز عقب نشینی نکن به حرکت رو به جلو ادامه دهید. من در تمام طول راه با شما خواهم بود. COP27 اکنون شروع می‌شود.

 منبع : دکتر مهدی زارع رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم